Krise? Krise!

KOMMENTAR: Ja, det er fastlegekrise også. Ja, det har vore det lenge. Jo, vi må snakka om det.

Kommentar

Dette er en kommentar. Kommentarer skrives av Aftenbladets kommentatorer, redaktører og gjestekommentatorer, og gir uttrykk for deres egne meninger og analyser.

Fastlegen er nærmast. Når den vonde halsen kanskje har blitt til ein halsbetennelse, når babyen ikkje lar seg trøysta og tydeleg har vondt, når løfta i livet eller samlivet eller jobben blir altfor tunge, når fotvorta er for vond, når klumpen du har kjent må sjekkast, når du er gjennom behandling for alvorleg, livstrugande sjukdom og treng oppfølging ofte og over lang tid. Då er det fastlegen som gjeld. Som kan sjå den eine tingen du kom for opp mot historia og heile helse- og livssituasjonen din.

Sånn er det i alle fall tenkt. Fastlegen som den som held ting saman. Som vurderer om du må sendast vidare, eller bli behandla hos han. Nitti prosent av pasientane blir behandla hos han. Eller henne, sjølvsagt.

Nødvendig

Men fastlegane har fått fleire og fleire oppgåver, og meir og meir å dokumentera. Pasientar blir tidlegare overførte til kommunen frå sjukehuset, det blir fleire eldre. Vi som er pasientar, tar også kontakt og treng svar digitalt. Mens alt frå livsforsikringar til private helseforsikringar til forkjølinga som gjorde at 17-åringen gjekk glipp av ein religionstime for mykje sist veke, skal attesterast eller dokumenterast av fastlegen. Arbeidsdagen har blitt lengre, tida til pasienten kortare, dei som vil bli fastlege færre. Dei vil gjerne kjenna at dei får gjort ein god jobb. Og dei vil heim til barna sine. Ha familieliv, fritid, eit liv utanom. Då fristar ikkje fastlegelivet nok.

Bryt fastlegeordninga saman, må sjukehus og legevakt ta imot. Frå dag til dag, tilfelle til tilfelle. Sjukehusa manglar også folk, dei kan ikkje klara dette, og dei kan slett ikkje klara å ha den oversikta som fastlegen har. Legevakta? Fastlegar er med i vaktordninga der – legevakta klarer seg heller ikkje utan. Private? Jo, for dei av oss som har råd. Men då mister vi grunntanken i helsevesenet – at alle skal ha same retten til helsetenester, uavhengig av stilling, stand, adresse og inntekt.

Minst 235.000 av oss står nå utan fastlege. Det er ikkje lenger berre små kommunar som slit med å få nok fastlegar, det er over heile landet. Alle synest einige om at presset på fastlegane er for sterkt, arbeidsdagen for lang, belastninga for stor. Alle synest også einige om at fastlegeordninga trengst. Altså bør ein prøva å redda den. Noko Ap gjekk til val på. For det skal seiast at Solberg-regjeringa sat på gjerdet veldig lenge etter at dei burde forstått at dei måtte hoppa ned og ta grep. Gitt at også dei syntest å meina at fastlegane var viktige.

Unødvendig

• I 2018 kom Blankholm-utvalet med ein rapport til Solberg-regjeringa, der dei gav råd om prioritering i den kommunale delen av helsevesenet. Fastlegane er ein del av den.
• I 2019 kom Vista analyse og Ernst og Young med ein rapport, som stadfesta krisa.
• I 2020 utløyste den handlingsplanen «Attraktiv, kvalitetssikker og teambasert» frå regjeringa Solberg.
• I mai 2022 kom rapporten som evaluerte handlingsplanen, frå Oslo Economics og Universitetet i Oslo, på oppdrag frå Helsedirektoratet. Den viste at tiltaka ikkje var kraftige nok.
• I august 2022 sette den nye regjeringa, ved helseminister Ingvild Kjerkol (Ap), ned eit nytt og denne gongen hurtigarbeidande utval som skal gi sin endelege rapport til våren.
• Sånn at tiltaka kanskje kan koma med i statsbudsjettet for 2024.

Dei første råda kom likevel dei hurtigarbeidande med før jul i 2022: Ein flaskehals er at det er for få LIS1- stillingar – det som før var turnuslegar, nyutdanna legar som skal ha spesialiseringspraksis. Du kan ikkje bli fastlege utan å ha vore gjennom den. Men statsbudsjettet for 2023 var alt vedtatt. Der hadde ein kutta 31 av desse nye LIS1-stillingane, som ein året før hadde gått inn for skulle vera 62. Kjerkol kom likevel med meir pengar til ordninga enn regjeringane før har gjort.

Men altså. Første gong krisa blei sett på dagsordenen for oss alle, var i 2017. Kvifor alle desse omvegane?

Oppskrift

Det finst jo andre måtar å gjera det på. Det finst folk som ikkje berre har innsett problemet og erkjent at dette er ei ordning dei treng. Nei, dei har også spurt fastlegane og vikarlegane i eigen kommune om kva som skal til for å løysa det. Og sette inn tiltak. Vi snakkar om Tromsø kommune.

Legane svarte at dei ville ha kortare pasientlister og høgare tilskot per pasient, for å få meir tid og kortare dagar. Dei ville ha sjanse til å vera heime med sjuke barn nokre dagar, og unge legar ønskte seg ein lågare økonomisk risiko når ein kjøper seg inn som fastlege. For dei fleste av dei er sjølvstendig næringsdrivande.

Kommunen auka basistilskotet med 60 prosent. Dei laga ei ordning for sjukedagar. Og dei hjelper til økonomisk når unge legar skal spesialisera seg som allmennlegar, og når dei skal kjøpa seg inn i ein fastlegeheimel.

Ordninga blei innført sommaren 2021. Budsjettet er på 100 millionar kroner over fire år. Fleire har alt redusert pasientlistene sine, færre vil slutta i jobben, fleire vil begynna.

For enkelt?

Kanskje opplegget til Tromsø kunne brukast også i resten av landet? Til og med gjera det unødvendig med fleire utval?

Men det blir vel for enkelt. Spørja dei som kjenner dette på kroppen, og så ta det dei svarar på alvor? Det er slikt vi forventar av ein fastlege. Ikkje av ei regjering.