Kafeen i mitt liv

GJESTEKOMMENTAR: For nokre veker sidan kom meldinga om at Fargeriet Kafé på Sand skal leggja ned. Folk blei triste, og redaktøren i Suldals­posten rådde sul­dølen og turistar til å trøyste­eta på kafeen ut april.

Kommentar

Dette er en kommentar. Kommentarer skrives av Aftenbladets kommentatorer, redaktører og gjestekommentatorer, og gir uttrykk for deres egne meninger og analyser.

Å ha ein kafé er ikkje sjølvsagt i Utkant-Norge. Reiser du gjennom småbygder, må du helst ta med niste eller nøya deg med ei seig pølse som har rulla ekvator rundt på bensin­stasjons­grillen.

Me treng trøyst når me mistar ein kafé. Å gå på kafé er pustehol i kvardagen, å få la handa gli over bordplata som er glatt av elde. Fargeriet er ein tilstand og eit kulinarisk skattkammer. Her finst det ingenting halvfabrikkert. Bagettane, bollehorna og kanelknutane er nylaga. Kjem du tidleg, heng lukta av fersk gjærbakst enno i.

Kortreist og heimelaga

Kjøt og grønsaker er ofte lokale, komla på torsdagen er vidgjeten. Er du litt sein, er faren stor for at du kjem til tomme gryter. Men det er alltid noko anna godt du kan eta, anten rotnorsk eller med internasjonalt tilsnitt. Du har suppene og dei vakkert pynta kakene som glinsar etter å bli munnfyll.

Ein kafé er ingen liten ting. Folk har sterke kjensler til stamkafeen sin. Han blir som ein utvida del av stova, av livet. Ei ramme for store og små hendingar. Kafeen er difor ofte filmkulisse, tenk berre på tv-serien «Friends», der kaffibaren Central Perk står svært sentralt («perk» betyr «frynsegode»). Og tenk på alle filmheltar som sit på fortauskafe med kolsvart kaffi og croissant, mens dei får store auge til å sjå små ut bak solbrillene, der dei smugkikkar på snertne damer og kjekkasar som går forbi.

Fargeriet er staden for å sjå og bli sett. Kafégjestene ved vindauga kan følgja med på kven som går inn på Coop eller stiller seg i potetkø, om det er torgdag. Her kan du sitja åleine med lange øyrer som ser korte ut fordi du les avis eller kikkar ut. Du kan oppleva at ein av Rogalands A-kjendisar sit på bordet bak deg og fortel familien sin kor godt det er med steikt komla. Etter at følget er gått, bøyer ein sambygding seg frå nabobordet seg mot deg og spør: «Var ikkje det…?» «Jo, så visst var det det», stadfestar du.

Stiller mange typar svolt

Kafeen er plassen du går om du er forviten, fortumla eller fortvila. Det meste blir betre med eit bollehorn eller ein bagett. Fargeriet er også tilfluktshamn for hyttefolk som rømmer frå tåke og fuktig snø på heia. Ein kafé kan stilla svolt av mange slag. Han omringar den som er åleine og et i seg omsorga frå vellaga mat.

Her kan du sjå venninnegjengar i tette fellesskap, kne mot kne under trebordet. Du ser eit par gamle arbeidsnevar rundt ei krus kakao og husmora som lever karnevalslivet ei lita stund, der rollene er snudde om, og ho er den som skal vartast opp. Her kan menn sitja med kaffien sin i timevis og ordna opp i krig og elende, til dufta som minner om den frå mors kjøkken. Kafeen rammar inn kvardagslukka i blenken frå ei teskei som rører i latten og minner deg om at livet kan vera godt.

Sand har i mange år hatt fleire kafear som har gjort at innfødde og turistar har fått trening i og lyst til å gå på kafé. Kafélivet kjem ikkje av seg sjølv på bygdene. Manglande kafékultur har gjort at fleire nystarta kafear i Ryfylke har måtta stengja raskt fordi folk heller drikk kaffien sin heime.

Kafe var for fiffen før

Kafé kjem av ordet kaffi. Dei første kaffihusa og kaffistovene i Europa dukka opp på slutten av 1500-talet. Dei samla kunstnarar, intellektuelle og politikarar og spela ei viktig rolle i det offentlege livet. På kaffistovene diskuterte ein nyhende, vitskap og politikk, og las aviser. Kaffihusa kom til Norge mot slutten av 1700-talet, og fekk sidan det franske namnet café. Også i Norge var kafeen i starten først og fremst for kulturfiffen, kunstnarar og bohemar. Særleg flokka dei seg på Theatercaféen og Grand Café i hovudstaden.

Tidleg på 1800-talet begynte også bakarar og konditorar å servera kaffi. Først utpå 1980-talet blei det å gå på kafé noko dei fleste kunne unna seg, sjølv om det for folk i grisgrendte strok i gamle dagar var langt å dra for å setja tennene i ei kjøpeskjeva. I min barndom var kafébesøka difor sjeldne. EPA-kafeen i Stavanger var det naturlege målet for bønder i byen, men kvar gong blei eg skuffa, for mi vanlegvis så gode matlyst forsvann der eg sat oppspilt og kikka på maten, heilt sett ut av byluft og spenning.

Fargeriet har vore ein del av Gata på Sand sidan eg gjekk høggravid i 1994 og såg at det skjedde noko i lokala som hundre år tidlegare hadde husa verksemda til fargemeister Anders Røgenæs og deretter Sand Kaffistove. Nokre få veker før min eigen fødsel fødde Hiimsmoenkollektivet ein kafé som har vore ein arbeidsplass for elevane deira. No treng ikkje kollektivet kafeen lenger, difor skal han leggjast ned.

Bretta ut eit babyfjes

Det er ikkje få timar eg og mange av mine medmødrer har sete der inne gjennom snart tre tiår. Her har me bretta ut mangt eit lite babyfjes frå ein vognpose, slik at dei andre damene får ein første kikk på livets ferskaste mirakel. Her har me krulla oss saman for å amma eller byta bleie på det knøttvesle toalettet, som på Fargeriet naturlegvis har fått namnet Fiolettet.

Kafeen ligg der som ein latte-oase der folk kan pila langs eit fortau mot ein god kaffi. Og når ein står på trappa med eit lunka beger i handa, kjenner ein jo at ein ikkje bur heilt utanføre all kaffiskikk. Men kva no? Kontorfellesskapet eg er ein del av ligg kloss i Fargeriet. For å gli inn gatebildet kalla me oss Skriveriet. Viss Fargeriet forsvinn, kven skal me rima på då?

Det må ikkje skje.